काठमाण्डौ, ९ मंसिर – चीनले नेपालको उत्तरी सिमानामा लगातार र बारम्बार अतिक्रमण गरेको अभूतपूर्व अवस्थाको सामना गरिरहेको छ। दुर्भाग्यवश, विश्वभर र सायद नेपाली जनता पनि समस्याको परिमाणबारे अनभिज्ञ छन्। चीनको जनमुक्ति सेना (पीएलए) ले २०१६ मा पशुपालनका लागि एउटा भेटेरिनरी सेन्टर बनाएको थियो, जुन नेपालको असुरक्षित जिल्लामा पर्छ।
कृषि मन्त्रालयले जारी गरेको सर्वेक्षण प्रतिवेदनअनुसार चीनले उत्तरी सीमानाका १० स्थानमा नेपालको ३६ हेक्टर जमिन अतिक्रमण गरेको उल्लेख छ। त्यसैगरी, गृह मन्त्रालयले गरेको अध्ययनले नेपालको ‘राज्य नीति’ मा सीमा समस्याहरू समाधान गर्न आवश्यक रहेको निष्कर्ष निकालेको छ। जसले गर्दा नेपालको उत्तरी सिमानामा चिनियाँ अतिक्रमणको चेतावनीपूर्ण कथाहरु भारत र भुटानकोजस्तै छन्। 
बीबीसीको फेब्रुअरी २०२२ को रिपोर्टमा ‘चीनले दुई देशको साझा सिमानामा अतिक्रमण गरेको’ उल्लेख छ। बीबीसीले आधिकारिक दस्तावेजमा चीनले देशको पश्चिमी पहाडी जिल्ला हुम्लाको सीमा स्तम्भ वरिपरि नहर र सडक निर्माण गर्ने प्रयास सुरु गरेको उल्लेख गरेको छ। चीनले ‘नेपालको चीनको सीमाना हुम्लाको लालुङजोङ सीमा क्षेत्रमा निगरानी गतिविधि बढाएको’ पनि उल्लेख छ। पछिल्लोले ‘नेपाली कृषकहरूले चरनमा सीमितता मात्र नभई सीमा क्षेत्रमा ‘हिन्दू र बौद्ध तीर्थस्थलहरू’ पनि चीनले प्रतिबन्ध लगाएको छ।
चीनसँग सीमा जोडिएका नेपालका १५ जिल्लामध्ये सात वटाभन्दा बढीले चीनको भूमि अतिक्रमणको सामना गरिरहेका छन्। जसमा दोलखा, गोरखा, दार्चुला, हुम्ला, सिन्धुपाल्चोक, संखुवासा र रसुवा जिल्ला पर्दछन् । दार्चुला र गोरखाका केही गाउँहरू पनि चीनले आफ्नो कब्जामा लिएको छ, जसको पछिल्लो उदाहरण रुई गाउँ। सेप्टेम्बर २०२० मा, चीनले हुम्लाको दुर्गम सीमानामा एघार वटा संरचना पनि बनाएको थियो। यस जिल्लाका स्तम्भहरू पछि चीनले क्षतिग्रस्त गरी सीमा स्तम्भ नै सारिएको पाइएको थियो। तत्कालीन नेपाल सरकारले हुम्ला जिल्लाको अवस्थाबारे अध्ययन गर्न गृह मन्त्रालयलाई जिम्मेवारी दिएको थियो। सहसचिव जयनारायण आचार्यको नेतृत्वमा रहेको अध्ययन समितिले २०२१ सेप्टेम्बरको अन्तिम साता गृहमन्त्रीलाई प्रतिवेदन बुझाएको हो।
अध्ययनले सीमा स्तम्भको स्थितिसँग सम्बन्धित केही रणनीतिक प्रकृतिका सिफारिसहरू गरेको छ भने सरकारले सीमा विवादलाई राज्य नीतिको विषयको रूपमा समावेश गर्नुपर्ने आवश्यकतामा रणनीतिक सिफारिस गरेको छ। लामो र छोटो अध्ययन प्रतिवेदनहरुले चीनले नेपाली भूमिभित्रै संरचना र सडक बनाएको थियो । यो खोज सीमा स्तम्भ र चिनियाँ पूर्वाधारको स्थानमा आधारित थियो। चिनियाँ भूमि अतिक्रमण र नेपाली भूमिमा हस्तक्षेपको घटना यो पहिलो पटक भने होइन।
सन् २००९ मा पीएलएका सेनाहरू ‘[एक] असुरक्षित जिल्लामा प्रवेश गरे र पशुधनको लागि पशु चिकित्सा केन्द्र निर्माण गरे। सन् २०१७ कृषि मन्त्रालयले एक सर्वेक्षण प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेको थिय- जसमा ‘चीनले उत्तरी सीमानाका १० स्थानमा नेपालको ३६ हेक्टर भूभाग अतिक्रमण गरेको देखाउँछ’। सोही प्रतिवेदनमा सन् २०१६ मा चीनले नेपालभित्र धेरै भवन निर्माण गरेको दाबी गरेको थियो।
सन् २०२० मा बेलायती अखबार टेलिग्राफले गरेको अनुसन्धानले ‘चीनले हुम्लालगायत पाँच जिल्लाको १५० हेक्टर नेपाली भूमि कब्जा गरेको फेला पारेको रिपोर्ट गरेको थियो। उक्त पर्यवेक्षणलाई हुम्लाका सांसद छक्कबहादुर लामाले ‘११ नम्बर स्तम्भ हराएको’ भन्दै चिन्ता व्यक्त गरेका थिए। सन् २०२० को सेप्टेम्बरमा नेपालको हुम्ला जिल्लामा ९–११ घरको अवैध निर्माणलाई लिएर काठमाडौंस्थित चिनियाँ दूतावास अगाडि विरोध प्रदर्शन भएको थियो। नेपाली भूमिमा चिनियाँहरूले घुसपैठ गरेको नेपाल अधिकारीहरूले पुष्टि गरेपछि विरोध सुरु भएको थियो। एक वरिष्ठ पत्रकारले स्थानीयहरूले प्लेकार्ड बोकेका थिए, जसमा BackoffChina लेखिएको थियो।
नेपालको परराष्ट्र मन्त्रालयले चिनियाँ समक्ष अतिक्रमणको मुद्दा उठाएको प्रतिवेदनले संकेत गरे पनि सामान्य दृष्टिकोणले ‘कूटनीतिक मौनता’ कायम राखेको छ। यो “मौन” नेपालमा चिनियाँ मैत्री कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्वमा मात्र नभई नेपाली कांग्रेस तथा प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाको नेतृत्वमा रहेको वर्तमान सरकार समेतको नेतृत्वमा लगातार मौनता प्रशासनले कायम राखेको थियो।
“कूटनीतिक मौनता” नेपालको परराष्ट्र नीति र क्षेत्रीय मामिलाहरूमा सार्वजनिक कूटनीतिमा रहेको द्विविधाको अंश र पार्सल हो। उदाहरणका लागि, चीन र भारतसँग सीमा समस्याहरू छलफल गर्दा स्वर र तीव्रतामा स्पष्ट भिन्नता छ। वास्तवमा, चीनसँगको सीमा सम्बन्धी मामिलाहरूमा तनाव धेरै हदसम्म साइडलाइन हुन्छ र नेपाल सरकार (र मिडिया) द्वारा सार्वजनिक रूपमा टिप्पणी गर्दैन, जबकि भारतसँगका मुद्दाहरू व्यापक कभरेज हुन्छन्। राजनीतिक प्रतिपक्षको भनाइ र काठमाडौंको आधिकारिक घोषणाबीच स्पष्ट बेमेल छ ।
यस विषयमा नेपाल सरकारको मौनताले संसदलाई साइडलाइनमा मात्रै नभई देशको उत्तरी सिमाना सुरक्षित छ भन्ने कुरा जनतालाई विश्वस्त गराउन कठिन हुन्छ । चीनको आलोचनाको दमनले नेपालको उत्तरी छिमेकीलाई आफ्नो विस्तारवादी योजनालाई निरन्तरता दिन थप प्रोत्साहन दिन्छ।
नेपालमा चीनको जग्गा हडप्नु पछाडिको मनसाय नाप्न गाह्रो छैन। चीनको रणनीतिक लक्ष्य महत्वपूर्ण हिमालयन चुचुराहरू र हिमाली मार्गहरूको “वास्तविक निरीक्षण” प्राप्त गर्नु र सीमामा आफ्नो नियन्त्रण बढाउनु हो। नेपालमा चीनको घुसपैठ ‘छिमेकी भुटान र भारतको भूभागमा चिनियाँ अतिक्रमणको फराकिलो ढाँचामा फिट हुन्छ’। फलस्वरूप, चीनको सीमा गतिविधिहरू नेपालको उत्तरी सिमानाको लागि खतरा हो, देशको सांस्कृतिक र धार्मिक परम्परामा नकारात्मक असर मात्र नभई स्थानीय अर्थतन्त्रमा पर्ने असरका कारण पनि। अर्को तरिकाले हेर्दा नेपालसँगको सीमा क्षेत्रमा चिनियाँ गतिविधिले हिमालय क्षेत्रमा सैन्य श्रेष्ठता दिन र यसको ठूला विस्तारवादी योजनाहरूलाई समर्थन गर्ने हो।
त्यसकारण नेपालले चिनियाँ अतिक्रमणलाई सम्बोधन गर्न तत्काल कदम चाल्नुपर्छ । त्यहाँ पनि आन्तरिक र अन्तर्राष्ट्रिय दुवै क्षेत्रमा चिनियाँ अतिक्रमण र यसको उत्तरी सीमानाको उल्लंघनलाई ‘व्यापक र स्पष्ट रूपमा सञ्चार’ गर्न आवश्यक छ। चिनियाँ विस्तारवाद विरुद्ध क्षेत्रीय कन्सर्टको लागि सुझाव दिनु टाढाको सपना हुनसक्छ, तर नेपालमा चिनियाँ विस्तारवादलाई चुनौती दिन साझा दृष्टिकोण खोज्न आफ्ना दक्षिण एसियाली छिमेकी भूटान र भारतसँग सहकार्य खोज्ने योग्यता छ।