काठमाण्डौ, ८ अषाढ – भारत र बंगलादेशमा बग्ने ब्रह्मपुत्र र दक्षिण पूर्व एसियामा बग्ने मेकोङजस्ता ठूला नदीहरूमा चीनको बाँधले यी डाउनस्ट्रीम रिपेरियन देशहरूमा बाढी आउन सक्ने वा पानीको अभाव सिर्जना गर्ने सम्भाव्यतामा चीनलाई रणनीतिक लाभ दिँदै चिन्ता बढाएको छ ।
बाँधहरूले चीनका छिमेकीहरूका लागि गम्भीर सुरक्षा जोखिम पनि खडा गर्दछ किनकि उनीहरूले यसलाई यी नदीहरूको पानीको बहावलाई हेरफेर गर्ने उपकरण दिन्छन् । ब्रह्मपुत्रको सबैभन्दा तल्लो नदी भएकाले बंगलादेश चीनले गरेको बाँध गतिविधिबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित हुनेछ । बाँधहरूले सघन जनसंख्या भएको देशमा जीविकोपार्जन र कृषिलाई दिगो बनाउनको लागि महत्त्वपूर्ण नदीको प्रवाहलाई बाधा पुर्यादउने क्षमता राख्दछ ।
तथ्याङ्कअनुसार बंगलादेशको कम्तिमा ६० प्रतिशत जनसंख्या ब्रह्मपुत्रको क्याचमेन्ट बेसिनमा निर्भर छ । चीनले पानीको कुनै पनि एकपक्षीय निकासीले यसको अर्थतन्त्रलाई अपरिवर्तनीय क्षति पुर्याेउन सक्छ । अरुणाचल प्रदेशको छेउछाउमा रहेको नदीमा एउटा मोडमा चीनको योजनाबद्ध सुपर बाँधले भारतको लागि गम्भीर सुरक्षा असर पार्ने बाहेक अचानक बाढी आउन सक्छ वा पानीको अभाव सिर्जना गर्न सक्छ । यस्तो ठूलो बाँधले नदीले बगाएको उर्वर माटोको ठूलो मात्रालाई रोक्न सक्छ, जसले तल्लो क्षेत्रमा खेतीलाई प्रतिकूल असर गर्छ ।
ब्रह्मपुत्रको माथिल्लो भागमा यी जल-डाइभर्सन परियोजनाहरू मार्फत चीनले नदीको प्रवाह र मार्ग परिवर्तन गर्न सक्छ । ब्रह्मपुत्रमा प्रस्तावित बाँधले पनि दुई राष्ट्रबीचको अविश्वास बढाएको छ । उदाहरणका लागि, चीनले उनीहरूबीच अवस्थित हाइड्रोलोजिकल डाटा साझेदारी सम्झौताको बावजुद डोकलाम विवादको समयमा भारतबाट हाइड्रोलोजिकल डाटा रोक्यो ।
मेकोङ नदीको किनारमा चीनको खण्डमा व्यापक बाँधले डाउनस्ट्रीम राज्यहरूमा विशेष गरी भियतनाम र कम्बोडियामा सबैभन्दा गम्भीर प्रभाव पारेको छ । चीनलाई दक्षिण पूर्वी एसियाली देशहरूले मेकोङ नदीमा बाँधहरूको श्रृंखलाले डाउनस्ट्रीम देशहरूमा पानीको अभावलाई झनै बढाएको आरोप लगाएका छन् । यसले पानीको प्रवाहमा परिवर्तन ल्याएको छ र तल्लो तटीय देशहरूमा मत्स्यपालन, कृषि र जैविक विविधतालाई असर गरेको छ ।
चीनले पानीको बहावलाई नियन्त्रण गरेर यी देशहरूलाई आर्थिक नोक्सान पुर्यााउन सक्छ । मेकोङका सबै देशको अर्थतन्त्र नदीमा निर्भर छ । मेकोङको बाढी मैदान र ३७ सिमसार क्षेत्रमा पर्ने कम्बोडिया, लाओस, म्यानमार, भियतनाम र थाइल्यान्डका करिब ६ करोड १० लाख मानिस बसोबास गर्छन् । लाओस धेरै हदसम्म बिजुली उत्पादनको स्रोतको रूपमा मेकोङमा निर्भर छ भने कम्बोडिया, लाओस र थाइल्याण्ड माछा मार्ने र भियतनाम धान बाली र माछा मार्ने प्राकृतिक भण्डारमा निर्भर छ ।
माथिल्लो मेकोङ बेसिनमा भएका विकास गतिविधिहरूले क्षेत्रीय स्थिरता र यस क्षेत्रको शक्ति सन्तुलनलाई पनि चुनौती दिएको छ । माथिल्लो मेकोङको बाँधलाई तल्लो तटीय राज्यहरूका लागि भूराजनीतिक जोखिम मानिएको छ । केही विज्ञहरूले डाउनस्ट्रीम मेकङ देशहरूको जल सुरक्षा जोखिमलाई दक्षिण चीन सागरमा चीनको विवादास्पद टापु-निर्माणसँग तुलना गर्छन् । एकै क्षणमा, थाइल्याण्डको मुख्य उत्तरी निर्यात हब चियाङ राईबाट चीनमा सञ्चालित धेरै कार्गो डुङ्गाहरू पानीको स्तर कम भएका कारण माथिल्लो भागमा चिनियाँ बाँधहरूबाट बग्ने अचानक रोकिएका कारण अलपत्र परेका थिए ।
साथै चीनका लागि सामान बोकेका दर्जनौं डुङ्गाहरू म्यानमार र लाओस बीचको नदीको किनारमा उथले पानीका कारण छाडिएका थिए । चीनले पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरमा उत्तरी सिन्धु नदी कास्केडको भागको रूपमा निर्माण गर्ने वाचा गरेका पाँचवटा बाँधहरूले भारत र पाकिस्तानलगायत तल्लो नदीका राज्यहरूमा पानीको बहावलाई नकारात्मक असर पार्ने सम्भावना छ, विशेष गरी गैर-मनसुन महिनाहरूमा डाउनस्ट्रीम कृषिलाई समर्थन गर्ने सिल्टको ।
चीनले यी नदीहरूको प्रवाहलाई प्रदूषित गरेर, प्रयोगको लागि अयोग्य बनाएर पनि तोडफोड गर्न सक्छ । उदाहरणका लागि, सियाङ नदी, जो लोहित र दिबाङ डाउनस्ट्रीममा मिल्छ र ब्रह्मपुत्र बन्यो, २०१७ मा हिलो र कालो भयो र मानव उपभोगको लागि अयोग्य भयो । यसले अरुणाचल प्रदेशको चामलको कटोरा सियाङ उपत्यकाको कृषि उत्पादनमा गम्भीर असर पारेको छ । एक रिपोर्टअनुसार मेकाङ नदीमा जलविद्युत बाँधले विगत दुई दशकमा नाटकीय प्रभाव पारेको छ । यसले अव्यावहारिक बाढी र खडेरी, सुख्खा मौसममा कम पानी र स्तर र तलछटमा थोपा झर्ने कारणले जैविक विविधता र मत्स्यपालनमा ठूलो प्रभाव पारेको छ ।
जलवायु परिवर्तनले बढेको, मुख्यधाराको बाँधहरूले मेकाङ नदीको पानीमा निर्भर माछापालन र म्यानग्रोभ वनहरूलाई खतरामा पारेको छ । जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय प्यानलका अनुसार हिमालय क्षेत्र भूकम्प र त्यसका कारण हुने प्राकृतिक प्रकोपको उच्च जोखिममा रहेको छ । तसर्थ, आधुनिक पूर्वाधार परियोजनाहरू (बाँधहरू) को कुनै पनि वृद्धिले सम्पूर्ण क्षेत्रलाई गम्भीर खतरामा पार्ने सम्भावना छ ।
ब्रह्मपुत्र र सिन्धु नदीमा खडेरी र बाढीको अनुसन्धान गर्ने कोलम्बिया विश्वविद्यालयको लामन्ट-डोहर्टी अर्थ अब्जर्भेटरीका मुकुन्द पलाट रावले पनि बाँध निर्माणका कारण ब्रह्मपुत्रमा बाढीको उच्च आवृत्तिको लागि तल्लो नदीका देशहरूलाई तयार रहनुपर्ने चेतावनी दिए । नेपाल पाना