काठमाण्डौ, २८ असोज – चीनले तिब्बतमा बोर्डिङ स्कूलहरूको विशाल नेटवर्क स्थापना गरेको छ । शिक्षा प्रणालीलाई प्रायः चिनियाँ भाषामा अत्याधिक राजनीतिकरण गरिएको छ र विद्यार्थीहरू आफ्नो परिवारबाट अलग बस्न बाध्य छन् । चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी (CPC) ले यी संस्थाहरूलाई एक विरल र टाढाको जनसंख्यालाई शिक्षा प्रदान गर्ने माध्यमको रूपमा देखाउने गर्दछ तर वास्तविकतामा यो जातीय विभेदलाई हटाएर तिब्बतमा पार्टीको नियन्त्रण गर्न राष्ट्रपति सी जिनपिङ आफैंले अगाडि बढाएको आत्मसातवादी एजेन्डाको आधारशिला हो ।
तिब्बती संस्कृति र धार्मिक शिक्षालाई कमजोर पार्ने कदमको पछिल्लो उदाहरणमा चीनले पहिले बन्द गरिएको तिब्बती मठ विद्यालय, जोगे काउन्टीको ल्हामो कीर्ति मठ विद्यालयका २०० भन्दा बढी तिब्बती विद्यार्थीहरूलाई राज्यद्वारा सञ्चालित बोर्डिङमा लगेको छ। मे २०२४ मा, चिनियॅा अधिकारीहरूले कीर्ति गुम्बा विद्यालयलाई पुन: खोल्न प्रतिबन्ध लगाएका थिए । दुई महिना पछि ६-१४ वर्षका ३०० भन्दा बढी विद्यार्थीका अभिभावकहरूलाई यी राज्य सञ्चालित संस्थाहरूमा आफ्ना बालबालिकाको भर्ना पुष्टि गर्ने कागजातहरूमा हस्ताक्षर गर्न बाध्य पारियो । रेडियो फ्री एशियाले रिपोर्ट गरेको छ कि कुल ५०० भन्दा बढी विद्यार्थीहरू प्रभावित भएका छन्। पछि १५ देखि १८ वर्षका अन्य २०० विद्यार्थीहरूलाई राज्य-नियन्त्रित बोर्डिङ स्कूलहरूमा जबरजस्ती भर्ना गरियो।
तिब्बत एक्शन इन्स्टिच्युट (TAI) द्वारा २०२१ को रिपोर्टले निष्कर्ष निकालेको छ कि तिब्बती बालबालिका र तिनीहरूका परिवारहरूमा औपनिवेशिक बोर्डिङ स्कूल अनुभवको प्रभाव मनोवैज्ञानिक र भावनात्मक आघात सहित धेरै गणनाहरूमा गम्भीर छ। प्रतिवेदनमा भनिएको छ कि यस शिक्षाको प्रभावले तिब्बतीहरूको सम्पूर्ण पुस्तालाई असर गर्नेछ र चेतावनी दिन्छ कि तिब्बती पहिचानको दीर्घकालीन अस्तित्वको लागि यो रणनीतिको प्रभाव गम्भीर छ। विश्लेषकहरूले मठ विद्यालयहरू बन्द गर्नु र तिब्बती विद्यार्थीहरूलाई चिनियाँ राज्यद्वारा सञ्चालित बोर्डिङ स्कूलहरूमा जबरजस्ती भर्ना गराउनुलाई धेरैले सीपीसीले तिब्बतको सांस्कृतिक सम्पदाको जगलाई खलल पार्ने प्रयासको रूपमा हेरेका छन्।
यो स्पष्ट छ किनभने राज्य सञ्चालित विद्यालयहरूले मन्डारिन चिनियाँ भाषामा सिकाउने र तिब्बती भाषा र बौद्ध धर्मको भूमिकालाई घटाउँदै देशभक्तिको शिक्षा दिनमा जोड दिन्छन् । जुन तिब्बती पहिचानको अभिन्न अंग हो। यो कदम उच्च नियन्त्रित शिक्षा प्रणाली मार्फत तिब्बती युवाहरूलाई आत्मसात गर्ने चीनको व्यापक प्रयासको एक हिस्सा हो । जसले तिब्बती भाषा, संस्कृति र धार्मिक पहिचानलाई स्पष्ट रूपमा प्रभाव पार्नेछ। तिब्बत एक्शन इन्स्टिच्युटद्वारा औपनिवेशिक बोर्डिङ स्कूलहरू नामक राज्यद्वारा सञ्चालित विद्यालयहरूमा संयुक्त राष्ट्रका विज्ञहरू (६ फेब्रुअरी २०२३) अनुसार करिब १० लाख तिब्बती बालबालिका थिए। यी आवासीय विद्यालयहरूले तिब्बती मानिसहरूलाई सम्भव भएसम्म आत्मसात गरे र हान संस्कृतिको वरिपरि केन्द्रित शैक्षिक सामग्री उपलब्ध गराए।
तथाकथित तिब्बत स्वायत्त क्षेत्र भित्र र बाहिर सञ्चालनमा रहेका आवासीय विद्यालयहरूको संख्यामा उल्लेख्य वृद्धि भएको र त्यहाँ बस्ने तिब्बती बालबालिकाको सङ्ख्यामा पनि विज्ञहरू चिन्तित थिए। चीनमा बोर्डिङ स्कूलहरूमा विद्यार्थीहरूको प्रतिशत २० भन्दा बढी छ । तर तिब्बती बालबालिकाहरूको ठूलो बहुमत यी संस्थाहरूमा बाध्य छन्। ल्हामो कीर्ति गुम्बा विद्यालय सन् १९८६ मा खोलिएको थियो र सुरुमा गुम्बाका भिक्षुहरूलाई कक्षाहरू प्रदान गरिएको थियो। सन् १९९३ मा, तक्तसाङ ल्हामो तिब्बती संस्कृति विद्यालय भनेर चिनिने छुट्टै विद्यालय स्थापना भयो। यद्यपि, सुरुदेखि नै विद्यालयले चिनियाँ सरकारको हस्तक्षेपको सामना गर्यो, जसले तिब्बती भाषा र बौद्ध दर्शनको अध्ययनमा प्रतिबन्धहरू तीव्र पार्यो, जसले अन्ततः यसलाई बन्द गर्यो। मठको प्राथमिक विद्यालय पछि १८ वर्ष मुनिका नौसिखिया भिक्षुहरूको सेवा गर्न पुनः खोलियो।
टीएआई रिपोर्टको अवलोकनले तिब्बतको शिक्षा प्रणाली मुख्य रूपमा आवासीय भएको देखाउँछ। यो अनुमान गरिएको छ कि कुल ८,००,००० तिब्बती विद्यार्थीहरू मध्ये लगभग ७८% र ६-१८ वर्ष बीचका औपनिवेशिक बोर्डिङ स्कूलहरूमा छन्। चुनौती यो हो कि अभिभावकहरूले तिब्बती बच्चाहरूलाई आफ्नै इच्छाले भर्ना गर्दैनन् तर विकल्पको अभावमा उनीहरूलाई सीपीसीले बोर्डिङ स्कूलहरूमा पठाउन बाध्य पारेको छ। मठहरूमा संलग्न विद्यालयहरू बाहेक, तिब्बतीहरूले तिब्बतको दमनकारी शिक्षा वातावरणलाई ध्यानमा राख्दै अन्य विकल्पहरूको वकालत गर्न असमर्थ छन्। चीन सरकारले हालैका वर्षहरूमा तिब्बती सिकाउने निजी विद्यालयहरू सहित गाउँका विद्यालयहरू बन्द गरेको र बोर्डिङ स्कूलहरूको प्रयोगलाई विस्तार गरेको मुद्दा हातमा छ। यी विद्यालयहरू अहिले टीएआरमा धेरै दशकदेखि सञ्चालनमा छन् र शिक्षाको मुख्य माध्यम हुन्, प्रत्यक्षदर्शी खाताहरू र टीएआईद्वारा सञ्चालन गरिएका अन्तर्वार्ताहरूले देखाउँछन् कि तिनीहरूका बच्चाहरूलाई विद्यालयमा पठाउन अनिच्छुक अभिभावकहरूलाई जबरजस्ती गर्न धम्कीहरू नियमित रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
शिक्षाको माध्यम मन्डारिन हो भन्ने तथ्यलाई ध्यानमा राख्दै, विद्यार्थीहरूले आफ्नो मातृभाषा र सांस्कृतिक पहिचानसँगको सम्बन्ध गुमाउने जोखिममा छन्। परिवार र समुदायबाट अलग रहनुको मतलब यो पनि हो कि उनीहरू आफ्नो धर्म अभ्यास गर्न वा तिब्बती संस्कृति र परम्पराहरूको सबैभन्दा प्रामाणिक अभिव्यक्तिहरूमा पहुँच गर्न असमर्थ छन्। चीनको बोर्डिङ स्कूल नीति भेदभावपूर्ण छ किनभने यसले तिब्बती र अन्य जातीय अल्पसंख्यकहरूलाई लक्षित गर्छ । जबकि बोर्डिङ स्कूलहरूमा चिनियाँ विद्यार्थीहरूको दर ग्रामीण क्षेत्रहरूमा पनि नाटकीय रूपमा कम छ। यो विडम्बनापूर्ण छ कि यी बोर्डिङ स्कूलहरू उइघुरहरूको लागि आयोजित पुनः शिक्षा शिविरहरूसँग मिल्दोजुल्दो छन्।
फरक यति मात्र थियो कि यो प्रणालीले १० लाख उइघुर र अन्य जातीय अल्पसंख्यकहरूलाई नजरबन्दमा राखेको थियो। तिब्बती बोर्डिङ स्कूलहरू शब्दको हरेक अर्थमा स्कूलहरू हुन्, केवल कुरा यो हो कि तिनीहरू तिब्बती बच्चाहरूलाई चिनियाँ हान नागरिक बन्नको लागि दिमाग धुन प्रयोग गरिन्छ। यसरी तिब्बती पहिचान मेटाउने काम राम्रोसँग भइरहेको छ। संसारले हेरिरहेको छ तर केही गर्न सक्दैन। नेपाल पाना